ضرورت اهتمام به اقتصاد اسلامی
- توضیحات
- دسته: قلم مدیر
- بازدید: 368
ضرورت اهتمام به اقتصاد اسلامی
مسائل اقتصادی و مالی از مهمترین ابعاد و مناسبات فردی و اجتماعی در تمامی تاریخ بشر بوده و لذا در تمامی ادیان و مکاتب بشری به میزان مختلف به این موضوع پرداخته شده است. در دنیای امروز، مفاهیم و مبانی اقتصاد سرمایهداری و لیبرالی در اغلب دانشگاههای دنیا تدریس شده و مبنای برنامهریزی و تصمیمگیری در بسیاری از کشورها است و متأسفانه کشور ما نیز تاکنون خسارات مادی و معنوی متعددی را در اقتصاد، فرهنگ و مسائل اجتماعی به دلیل تصمیمسازیهای مبتنی بر آموزههای لیبرالی متحمل شده است. در همین راستا تبیین اقتصاد اسلامی و همچنین مقایسهی آموزهها و مبانی آن با اقتصاد سرمایهداری و لیبرالی، جهت روشنشدن خطمشی و پیامدهای پیروی از هر یک از دو مکتب مذکور، ضروری و پراهمیت است.
به اذعان بزرگانی همانند شیخ طوسی، شهید محمدباقر صدر و...، اهداف اقتصاد اسلامی عبارت است از عدالت اقتصادی، رفاه عمومی و استقلال اقتصادی؛ لذا در قرآن و سایر متون اسلامی، اصولی برای کسب مال و نحوه مصرف آن برشمرده شده است که ذیلاً به بخشی از آن اشاره میگردد:
در اسلام، اموال انسان، امانت و نعمتی است از سوی خدا که بایستی شکر آن بجا آورده شود، به دستور خداوند تأمین و مصرف شود و در برابر نحوه تامین و مصرف آن، مورد بازخواست قرار گیرد.
اما در نظام سرمایهداری، اموال انسان نتیجه تلاش خود شخص است لذا به دلخواه خویش آن را مصرف میکند و تا جائیکه بتواند خود را مجاز به هر اقدامی جهت کسب سود بیشتر و افزایش اموالش میداند و بازخواست خود را تنها در چارچوب دنیا و قانون جاری کشور مربوطه، مجاز میشمرد. مُضاف بر اینکه در اسلام، تنها بر کسب سود مادی بسنده نشده و بر کسب برکت به معنای رشد مداوم مال به تاثیر از استقرار خیر الهی نیز سفارش شده که لازمه تحقق آن لحاظ نمودن معنویات و منافع مصرفکننده و خریدار کالا در کسب و کار میباشد. به عنوان مثال، در اسلام، اساس مصرف اموال بر مبنای میانهروی است تا فرد، باقی مال را انفاق کند حال آنکه در نظام سرمایهداری، اساس بر مبنای مصرف بیشتر فردی و کسب لذت بالاتر است. در واقع، ترجیح منفعت‌طلبی فردی بر منفعتخواهی برای جامعه، لذت‌گرایی و همچنین بسندهکردن به دنیا در مقابل آخرتطلبی، از ویژگیهای نظام اقتصادی لیبرالی است. لذا در اخلاق سرمایهداری، خوشبختی مساوی است با حداکثرکردن مصرف؛ و بر همین اساس ما در چنین جوامعی شاهد بُخل، حرص و طمع، رقابت در مصرف، کنار گذاشتن صفاتی مانند رحم، انصاف، سخاوت‌طلبی، ایثار، احسان و تعاون هستیم. در مقابل، اسلام اصالت فرد و اصالت جامعه را توأمان مورد توجه قرار داده است. اسلام بر خلاف نظام سرمایهداری، موفقیت را در برقراری عدالت و رفاه عمومی تعریف میکند نه در توسعه و رفاه نسبی.
در اقتصاد اسلامی برای تولید، توزیع و مصرف، محدودیتهایی قرار دارد. یعنی خداوند حکم کرده است که چه چیزهایی را تولید و مصرف کنید یا نکنید. مثلا مسلمان حق تولید شراب، پرورش خوک و تولید وسائل قمار را ندارد. فرد مسلمان حق ندارد آنچه را که موجب دشواری زندگی مردم است تولید کند. حال آنکه در تفکر سرمایهداری، انسان با اموال خود هر کاری که می‌خواهد می‌تواند انجام دهد و لذا در جوامع غربی شاهد تولید و پرورش تمامی موارد ممنوعه مذکور هستیم.
از دیگر اصول مهم اقتصاد اسلامی، ممنوعيّت خارجكردن نقدينگی از گردش اقتصادی اجتماع، با هدف ایجاد گردش سالم ثروت در اجتماع و میان اقشار و طبقات گوناگون مردم است تا از انباشت ثروت در دست ثروتمندان و محرومیت سایر اقشار اجتماعی جلوگیری به عمل آید. بر همین اساس در آیات قرآن1 به كسانى كه طلا و نقره را ذخیره کرده و آن را در راه خدا هزينه نمیكنند، وعده عذاب دردناك داده شده است. بنابراین، از نظر اسلام، پذیرش مالکیت خصوصی و اختیار افراد نسبت به اموالشان نباید موجب اختلال در روند تولید، کار و فعالیت اقتصادی اجتماع شود. حتی در یکی دیگر از آیات قرآن2، خداوند به صراحت از حق معلوم سائلان و محرومان در اموال مسلمین سخن گفته و آن را از مسائل اساسى اقتصاد اسلامی برشمرده است.
نکته مهم در اصول اقتصاد اسلامی این است که اقتصاد از منظر قرآن کریم، تنها یک رفتار انسانی در تولید و توزیع و مصرف نیست، که بر اساس اصول منطق ریاضی سامان می‌یابد و از هر گونه ارزش گذاری خالی است؛ بلکه هر گونه رفتاری از جمله رفتار اقتصادی و فعالیت‌های اقتصادی به عنوان یک فعل از افعال مکلفین دارای ابعاد حقوقی و تکلیفی است که در چارچوب ارزش‌های الهی باید سامان و معنا یابد. لذا رفتار انسان‌ها در یک جامعه اسلامی کاملا با رفتارها در جامعه سرمایهداری متفاوت است. مثلا ما در ماجرای کرونا دیدیم که در غرب مردم هجوم بردند به فروشگاه‌ها و آنها را خالی کردند اما در کشور ما مؤمنین هجوم بردند به مساجد و کالاهای مورد نیاز برخی اقشار جامعه را به مساجد تحویل دادند.
رعایت اصل اعتدال حتی در انفاق و بذل و بخشش اموال مورد اهتمام اسلام است، پس به مراتب اولی، رعایت اعتدال در مصرف و جلوگیری از تبذیر و اسراف، مورد تاکید اسلام چه در بُعد فردی و چه در بُعد اجتماعی است. در واقع در نظام اقتصادی اسلام بر خلاف نظام اقتصادی لیبرالی، مالکیت انسان بر منابع و اموال، مالکیت مطلق و کاملاً آزاد نیست و کسی نمی‌تواند از حدود الهی که در قالب حلال و حرام و واجباتی نظیر خمس و زکات و ... مشخص شده تجاوز کند. این امر حتی در شکل انجام معاملات و داد و ستدها نیز مطرح است. در همین راستا در آغاز و صدر اسلام، پیامبر اکرم (ص) بعضی از معاملات جاری و عُرف زمانه را مورد تائید، برخی دیگر از قبیل رِبا، نزولخواری، قمار و ... را ابطال و بعضی از معاملات را نیز اصلاح کردند. 20
علیایّحال آنچه که هماکنون در نظام اقتصادی کشور ما اعم از حوزه خُرد کسبوکار هر فرد مسلمان یا حوزهی کلان بازار و نظام بانکی و ... در جریان است؛ آمیختهای از آموزههای اسلامی و لیبرالی است که در مجموع باعث گردیده وضعیت جاری با نقطه مطلوب مدنظر اقتصاد اسلامی فاصلهی زیادی داشته باشد لذا شایسته است موضوع آموزش تمامی اقشار جامعه به ویژه از دوران کودکی و تحت نظام آموزش و پرورش، جدّی تلقی شود و نهادهای مهمی چون حوزههای علمیه و دانشگاهها نسبت به تبیین ابعاد اقتصاد اسلامی و پیامدهای منفی پیروی از سایر مکاتب اقتصادی جهت استفاده مدیران اجرایی و فعالین اقتصادی کشور اهتمام ورزند تا اهداف سعادتبخشی همچون عدالت اقتصادی، رفاه عمومی و استقلال اقتصادی، هرچه سریعتر حاصل گردد.
[1]- آیه 34 سوره توبه
2- آیات 19 سوره ذاریات و 25 سوره معارج
هرگونه کپی برداری فقط با قید منبع مجاز می باشد.