ضرورت کاهش ضایعات در بخش کشاورزی کشور
- توضیحات
- دسته: قلم مدیر
- بازدید: 866
محصولات کشاورزي، یکی از عمده و شاخصترین تولیدات کشور محسوب میشوند و ارتقاء این بخش در رشد و توسعه میهنمان نقش اساسی دارد به نحوی که میتوان اذعان نمود پیشرفت اقتصادی کشور، بدون در نظرگرفتن بخش کشاورزی، غیرممکن است. بر همین اساس، در اسناد بالادستی و قوانین جاری کشور، تأمین امنیت غذایی و ارتقاء کمّی و کیفی تولیدات کشاورزی به عنوان یکی از ارکان مهم برنامههای توسعه، مورد توجه بوده است. علاوه بر نقش محصولات کشاورزی در امنیت غذایی کشور، در حال حاضر کشورمان به دلیل تحریمهای ظالمانه با کاهش درآمد‌های نفتی مواجه است و بنابراین ناگزیر هستیم با برنامه‌ریزی و مدیریت صحیح در جهت توسعه کشاورزی و بالابردن رونق اقتصادی، بخشی از کاهش درآمد‌های ارزی را جبران نموده و بر چالشهای اشتغال و تامین هزینههای کشور فائق آئیم. با این حال کشور ما در بخش کشاورزي با چالشهای متعددي روبرو است که توسعه این بخش را با اختلال مواجه کرده است. از جمله چالشهای مذکور، میزان ضایعات قابلتوجه در بخش کشاورزی کشور است.
اهمیت موضوع زمانی ملموستر میگردد که بدانیم با توجه به پیشبینی سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) از شرایط جمعیتی سال 2025، امکانات آب و زمین در جهان، تنها اجازه تامین غذای داخلی در هر کشور را میدهد و محصولات اساسی کشاورزی به منظور واردات از سوی دیگر کشورها وجود نخواهد داشت.لذا باید از شدت و میزان ضایعات کشاورزی کاست تا بدون وارد آوردن فشار اضافی به منابع و نهادههای کشاورزی محصولات بیشتری را به چرخه مصرف وارد نمود.به رغم وجود امكانات بالقوه فراوان و توليد قابلملاحظهی انواع محصولات كشاورزي در كشور، ساليانه شاهد واردات محصولاتي از قبيل گندم و برنج ميباشيم چرا كه بـه دلايـل گوناگون از جمله عدموجود صنايع تبديلي، بستهبندي، نگهداري مناسب و كافي، يكپارچه و مكانيزه نبودن اراضي كشاورزي و عدم احداث صنايع در قطبهاي عمده توليد محصولات كشاورزي به صورت مجتمعهاي كشت و صنعت؛ مقادير زيادي از اين توليدات در اثـر حملونقل و نگهداري طولاني و نامناسب ضايع ميشود و از بين ميرود که این مقدار ضايعات از ميزان متعارف در كشورهاي توسعهيافته بالاتر است.ارزش مواد غذایی تلف شده در کشور در سال 1392، تقریباً برابر با قیمت مجموع کالاهای اساسی و محصولات کشاورزی وارداتی در همان سال بوده است. طبق برخی آمارهای دیگر، 16 درصد از محصولات زراعی و حدود 28 درصـد از تولیدات باغی کشورمان در مراحل مختلف تولید تا مصرف از بین میروند بنابراین میتوان مدعی شد به طور میانگین 22 درصد از محصولات کشاورزی ما از بین رفته و به ضایعات تبدیل میشود. این مقدار ضایعات معادل محصول تولید شـده در سـطحی معادل یک میلیون هکتار یعنی 11 درصد سطح زیـر کشت محصولات آبی کشور است.
چنانچه این سطحی از اراضی آبی کشاورزی و منابع آبی آن، به تولید دانهی روغنی کلزا اختصاص یابد، با احتساب عملکرد 3 تن دانه در هکتار و ضریب استحصال 35 درصدی روغن تصفیه شده از دانه، تولیدات این سطح میتواند حدود 40 درصد از مصرف روغن کشور یعنی حدود 1 میلیون تن در سال را تأمین کند. همچنین اگـر حسب آمار برای تولید یک کیلوگرم محصول کشاورزی، 830 لیتر آب در کشور مصرف شود، بـرای حجم ضایعات کشاورزی کشور تقریبا 7/13 میلیارد متر مکعب آب هدر میرود که معادل 18 درصد آب مصرفی بخش کشاورزی است. متاسفانه میزان شدت مصرف انرژی در کشور ما از جمله در بخش کشاورزی، از الگوی استاندارد جهانی بالاتر است و به عنوان مثال این میزان، 1/7 برابر ترکیه است. از سویی میزان زمینهای تجهیز‌شده برای زراعت آبی در ایران، 9 میلیون و 600 هزار هکتار است که ما‌به‌ازای این وسعت، تنها شش میلیارد و 400 میلیون دلار ارزش افزوده از طریق صادرات نصیب کشورمان میشود اما در ترکیه پنج میلیون و 250 هزار هکتار زیر کشت آبی میرود یعنی حدود 45 درصد کمتر از کشورمان، لیکن بهره اقتصادی آن 16 میلیارد و 600 میلیون دلار میباشد که در واقع 159 درصد بیشتر از کشورمان است. این آمارهای تأمّل برانگیز در شرایطی است که میزان نزولات جوی ایران از متوسط جهان کمتر است، لیکن سهم آب کشاورزی از کل مصارف ایران بسیار زیاد و معادل 92 درصد است حال آنکه میانگین مصرف آب بخش کشاورزی در دنیا حدود 70 درصد میباشد. شاید به همین دلیل است که از هر متر مکعب آب مصرفی در بخش کشاورزی ایران 9۰۰ گرم محصول به‌دست می‌آید که با استاندارد جهانی آن یعنی 2500 گرم، فاصله زیادی دارد.
طی یک برآورد کلی، اگـر هر کیلوگرم از محصولات کشاورزی کشور که به ضایعات تبدیل میشوند فقـط 7/0 دلار ارزش داشته باشد، سـالانه 16 تـا 18 میلیارد دلار سرمایه کشور از دست میرود. مُضاف بر اینکه وقتی کشاورز هزینه می‌کند و منابع پایه کشور هم مصرف میشود، اما 22 درصد محصول از بین میرود یعنی حدود یکچهارم از سودی که می‌توانست در فرایند تولید تا فروش محصولات کشاورزی بدست آید از بین میرود. همین امر باعث میشود تا تولید برای کشاورز، غیراقتصادی شده و او ناگزیر به رهاکردن این فعالیت شود. علاوه بر خسارات مشهود ناشی از ضایعات محصولات کشاورزی، دولت محترم سالانه ميليونها دلار ارز جهت واردات موادي مثل خوراك دام، كاغذ، مقوا، مواد شيميايي و ... هزينه ميكند. در همین راستا جهت مراحل آمادهسازی، کاشت، داشت، برداشت و حملونقل محصول از هر هکتار زمین به طور میانگین 120 لیتر سوخت نیاز است بنابراین سالانه حدود 120 میلیون لیتر سوخت به واسطه تلفات محصولات کشاورزی، بیهوده میسوزد و حاصلی جز ضرر به بیتالمال و گرمترکردن زمین و آلایندگی بیشتر محیطزیست در پی ندارد. پس مشخص است تمامی بخشها و نفرات مرتبط با محصولات کشاورزی اعم از: برنامهریزان و تصمیمگیران بخش کشاورزی، متخصصین و کارشناسان کشاورزی، تولیدکنندگان و تامینکنندگان بذر، کود و سموم کشاورزی، کشاورزان و باغداران، متصدیان ترابری و حملونقل، انبارداران و سردخانهداران، متصدیان عمدهفروش و خردهفروش و حتی مصرفکنندگان نهایی؛ ضروری است تا نسبت به مسئلهی کاهش ضایعات، خود را مسئول و سهیم دانسته و با حساسیت بیشتر به ایفای نقش موثر بپردازند.
در همین راستا برخی از چالشهای اصلی در این حوزه به همراه پیشنهادات، به شرح ذیل ارائه میگردد:
اصلیترین چالشها و موانع:
- علاوه بر پراکندگی زمینهای کشاورزی، حدود 95 درصد از زمینهای زراعی کشور کمتر از 20 هکتار مساحت دارند بنابراین ما با یک تولید غیرمکانیزهی سنتی با بهرهوری پائین و ضایعات بالا روبرو هستیم حال آنکه در کشورهای برتر تولیدکننده و صادرکننده محصولات کشاورزی، سهم زمینهای بسیار بزرگ و بالاتر از 750 هکتار، سهم غالب است.
- یکپارچه نبودن زمینهای کشاورزی مانع از مدرنیزهکردن آبیاری یا ایجاد گلخانههای بزرگ صنعتی در آنها شده لذا اینگونه خرده زمینها از وامهای دولتی نیز بهره چندانی ندارند و در عینحال کشاورزان اینگونه اراضی نیز توانایی مالی تأمین زیرساختهای لازم را ندارند.
- يكپارچه نبودن اراضي، تسطيح نبودن اراضي، عدمزهكشي مناسب زمینهای کشاورزی، نامناسب بودن بستهبندي، غیراستاندارد بودن حملونقل محصولات كشاورزي، ناکافیبودن سردخانه،سيلووانبار، کمبودصنایعتبدیلیوتکمیلیکشاورزي و ...، ضمن افزایش میزان تلفات محصولات کشاورزی، سودآوری و توسعه بخش کشاورزی را نیز کاهش داده است.
- قسمت عمدة ضایعات در ایران و کشورهای در حال توسعه مربوط به مراحل برداشت و پس از برداشت؛ شامل اقداماتی چون سردکردن، بستهبندی، حملونقل، انبارداری، فرآوری محصول، صنایع تبدیلی و تکمیلی است.
- عدم شکل‌گیری عرضه و تقاضا در کشور در یک چارچوب نظام‌مند باعث شده تا امر تولید محصولات مذکور در یک چرخه صحیح تقاضا صورت نگیرد و لذا برخی محصولات (به ویژه محصولاتی که در چرخه کشت فصلی هستند مثل پیاز و سیب‌زمینی) بیش از نیاز یا کمتر از نیاز، تولید شده و این باعث هدررفت سرمایه‌های ملی، بخصوص منابع آبی میشود.
- کمبود نیروی کار ماهر در عین تعداد بالای دانشآموختگان دانشگاهی باعث شده حوزههای کاشت، داشت، برداشت، بستهبندي و بازاریابی محصولات کشاورزی از بُعد بکارگیری دانش و تکنولوژي ضعیف باشد و توسعه کشاورزي در کشور به کُندی پیش رود. کشاورزان ما نیز با روش‌های علمی تولید و برداشت محصولات کشاورزی آشنایی کاملی ندارند.
- علاوه بر کمتوجهی صورتگرفته نسبت به پژوهشها و تجربیات بینالمللی، در امر تحقیق و توسعه از سوی نهادهای مسئول داخلی نیز ضعیف عمل شده و اغلب، نتایج تحقیقات موجود نیز بخوبی به کشاورزان منتقل و آموزش داده نمیشود.
برخی پیشنهادات و راهکارها:
- مطالعهی جامع در خصوص علل به وجود آمدن و مقدار دقیق ضایعات محصولات باغی و زراعی در مراحل مختلف زنجیرة تولید تا مصرف و همچنین ارائه راهكارهاي مناسب جهت كـاهش ضایعات مذکور.
- استفاده از تجربیات بینالمللی جهت تبديل باقيماندههاي گياهي و زائدات محصولات كشاورزي به فرآوردههاي قابلمصرف در بخش كشاورزي و صنعت.
- ایجاد نظام یکپارچه برای مدیریت و سیاست‌گذاری در حوزه کشاورزی.
- اجباری نمودن استانداردهای تدوینشده و تأکید بر عملیاتی نمودن نظام جامع کنترل کیفیت.
- گسترش مجتمعهای کشت و صنعت و صنایع تبدیلی با تأکید بر دانش فنی و تواناییهای متقاضیان و توجیه فنی و اقتصادی طرحها.
- توسعه مراکز توزیع مستقیم و حذف واسطهها.
- بازنگری در بیمه محصولات کشاورزی.
- نظر به تاثیر مثبت برگزاری دورههای آموزشی در کنترل ضایعات محصولات کشاورزی شایسته است صدور مجوزهای مربوطه و حتی استفاده از تسهیلات دولتی منوط به آموزشهای اجباری برای کشاورزان متناسب با نیازهاي هر استان گردد.
- نخستین گام در راه بکارگیری ماشین‌ها و ابزارهای پیشرفته و افزایش درآمد کشاورزان، افزایش مقیاس زمینهای کشاورزی از راه یکپارچهکردن کشتزارهای کوچک با مشارکت خود روستاییان است.
- بهره‌گیری از راهبردهای آمایش مناسب سرزمینی: در همین راستا ضروری است طی یک زمانبندی منطقی، پهنه‌بندی الگوی کشت کشور متناسب با ظرفیت‌های تولیدی مناطق تهیه شود.
- بروزرسانی، تکمیل و یکپارچه‌سازی نظام آماری و منابع اطلاعاتی بخش کشاورزی از طریق شناسایی دقیق وضع موجود اعم از نیروی انسانی، تجهیزات، امکانات، توانمنديها، نیازمنديها، نقاط ضعف و قوت مناطق مختلف و ..
- فراهم شدن فرصت ارتباط مستقیم بین کارشناسان، کشاورزان و مؤسسات تحقیقاتی و تسریع در انتقال یافتههاي تحقیقاتی به عرصههاي تولیدي.
- برگزاري منظم جلسات هماندیشی بین مسئولین اجرایی، اعضاء کمیتههای تحقیق و آموزش و تشکلهای صنفی کشاورزی با هدف شناسایی رفع چالشها، بهبود راهکارها، تعیین اولویتها و ...
- افزايش مشاركت توليدكنندگان در بازاريابي محصولات كشاورزي با تقويت تشكّل‌هاي توليدي.
- استفاده از ظرفيت‌هاي بورس كالاي كشاورزي در زمينه كاهش هزينه معاملات از طريق تمركز خريداران و فروشندگان در يك محل و فراهمنمودن دسترسي يكسان فعالان بازار به اطلاعات به منظور كشف سطح قيمت رقابتي و شفافيت.
- حمایت لازم برای جایگزینی کشت‌های پاییزه به جای تابستانه برای محصولات آب‌بر یا جایگزینی محصولات با نیاز آبی کمتر و با در نظر گرفتن اصل امنیت غذایی.
- بازنگری در تعرفه‌های صادرات و واردات محصولات کشاورزی و جلوگیری از تصمیمات مقطعی و دفعتی برای اینگونه تعرفه‌ها.
- اصلاح الگوی مصرف جهت بهرهوری بیشتر: در واقع افزایش بهرهوری باید به یک فرهنگ عمومی تبدیل شده و تا سر سفره مردم هم هدایت شود.
- بکارگیری نتایج و تجارب ملی سایر کشورها به منظور طراحی الگویی مناسب براي نظام کشاورزی کشور.
- کاهش تعدد مراکز تصمیمگیر و دستگاههای اجرایی در حوزه کشاورزی با هدف افزایش سرعت پاسخگویی به بهرهبرداران و تسریع در امور.
- بکارگیری جدّی و توزیع مناسب نیروي تحصیلکردهی ماهر در عرصههاي تولید کشاورزی سراسر کشور.
- توجه جدّی به موضوع انبارداري، بستهبندي و صنايع تبديلي از طریق ارائه آموزش و تسهيلات اعتباري.
- بررسي فني و مهندسي و اقدام عملیاتی جهت استفادههای نوین از ضایعات کشاورزی و تبديل اقلام مذکور به محصولات مفيد.
با توجه به رشد جمعیت، بالارفتن تقاضا در کشور، محدودشدن منابع آبی و همچنین خشک شدن بخش‌هایی از مراتع و اراضی کشور؛ ضروری است روند علمیشدن کشاورزی با جدّیت بیشتری دنبال شود.
جواد محمدی فشارکی
مدیر بازرسی و نظارت اصناف استان اصفهان
هرگونه کپی برداری فقط با قید منبع مجاز می باشد.